Gaye-i hayal olmazsa enaniyet (benlik) kuvvetleşir. "Gaye-i hayal olmazsa veyahut nisyan veya tenâsi edilse, ezhan enelere dönüp etrafında gezerler." şeklinde bir vecize vardır. Gaye-i Hayal: Hayalde tasavvur edilen ve ona varılması istenen gaye ve maksat. İdeal. Anlamlarına gelir. Gaye-i Hayal için hayal, gaye, vizyon şarttır.
Gaye-i Hayali şu şekilde anlamalıyız:
İnsanın hayatında bir hedef ve intizam olmazsa veya unutulsa-unutmuş görünse, o zaman zihinler, düşünceler nefis ve nefsin isteğinin, benliğin peşinde koşar.
Ayrıca bütün organ ve cihazlarını da bu yolda koşturur, kullanır. Allah muhafazainsan adeta kendi benliğinin bir kölesi, bir aracı haline dönüşür.
Her şeyi kendi enaniyetine (benliğine) hizmet eden bir vasıta olarak düşünür. Dünya onun nefsi arzularının etrafında dönmeye başlar.
Bu da insanı egoist ve hayatın gayesini sadece haz almakolarak gören kişi yapar. Yani, başka bir deyişle insanı bencil ve zevkperest yapar.
İnsanın yapmış olduğu bütün zulüm ve ahlaksızlıklarının temelinde, insanın kendisini unutması ve insanın gayesiz kalması vardır denilebilir. Unutmak burada gaflet ve hedefsizlik anlamındadır. Yani insanın en önemli gayesi ve hedefi dünyaya ne için gönderildiğini bilmektir.
İnsan bunu inkâr ve gaflet ile deve kuşu gibi başını kuma sokup, unutup başka şeylere yöneldiği için, bencil ve zevkperest olmuştur.
Himmet ve gayretin değeri de, başlı başına gaye ve gayretin büyüklüğüne göre belirlenir. “Kimin himmeti milleti ise, o tek başına bir millettir.” sözü bu ruh ve bu mefkure ile tarihte çok az olan toplulukların büyük kalabalıklara maddeten ve manen üstün geldiklerini göstermektedir. Tek bir kişi bir padişahı esir edebilmiş, dünyaya meydan okuyabilmiştir.
Üşenme, erteleme, vazgeçme!
Üşenme! En huzursuz insanlar işsiz insanlardır. “Rahat zahmette, zahmet rahattadır.” cümlesi atasözü olmuştur. İnsanın rahatı zahmette, zahmeti ise rahattadır.
İşsiz, tembel, istirahatle yaşayan ve rahat döşeğinde uzananlar, çoğunlukla çalışanlardan daha ziyade zahmet ve sıkıntı çekerler. Çünkü daima işsizler hayatlarından şikâyet eder, eğlence ile çabuk geçmesini isterler.
Çalışan ise şükreder, hamd eder, ömrünün geçmesini istemez. Rahat yaşama meyli bütün meşakkatin, sıkıntının anası ve umum rezaletin yuvasıdır.
Erteleme! Dem bu demdir, gün bu gündür. Ertelemek iradesizliğin diğer adıdır. Bugünün işini yarına bırakmamalıdır. Ertelenirse birikir, dağ gibi olur ve üzerinden kalkılamayacak hale gelir.
Vazgeçme! Bir şeyi bütünüyle elde edemesen de, bütünüyle terk etmen doğru değildir.
Çünkü devamlı akan bir çeşme, büyük ama geliri olmayan, geçici bir gölden daha büyüktür. Çeşme daha değerli ve faydalıdır. Az ama sürekli akan bir çeşmenin, bir yıllık akıntısı toplandığında, belki de herhangi bir kaynaktan beslenmeyen gölden daha büyük olacaktır. Atalarımız “Damlaya damlaya göl olur.” Demişlerdir.