Mübarek Ramazan ayı vesilesi ile Cenab-ı Hakkın bir rivayete göre İsm-i Azam (Allah’ın en büyük isimlerinden) olan altı isminden birisinden bahsedeceğiz. İsm-i Azam olduğu rivayet edilen isimler: Ferd, Hay, Kayyum, Hakem, Adl, Kuddüs’tür. Gelelim Allah’ın Adalet ve Hakim isminin izahına.
Güneş ile farklı on iki gezegenin dengelerine dikkat et. Acaba bu denge, güneş gibi, Adalet sahibi ve Kadîr (kudret sahibi) olan Zât-ı Zülcelâli göstermiyor mu?
Ve bilhassa gezegenlerden olan gemimiz, yani yerküre, bir senede yirmi dört bin senelik bir dairede gezer, seyahat eder. Ve o harika süratiyle beraber, zeminin yüzünde dizilmiş, düzgünce yerleştirilmiş eşyayı dağıtmıyor, sarsmıyor, fezaya fırlatmıyor. Eğer sürati bir parça artırılsaydı veya eksiltilseydi, oturanlarını, sakinlerini havaya fırlatıp fezada dağıtacaktı. Ve bir dakika, belki bir saniye muvazenesini, dengesini bozsa, dünyamızı bozacak, belki başkasıyla çarpışacak, bir kıyameti koparacak.
Ve bilhassa zeminin yüzünde, bitkiler olarak ve hayvanlar olarak dört yüz bin topluluğun doğumlar ve ölümler olarak ve besleme ve yaşayışça rahîmâne (çok şefkatli bir şekilde) dengeleri, ışık güneşi gösterdiği gibi, bir tek Zât-ı Adl ve Rahîmi gösteriyor.
Ve bilhassa o hadsiz milletlerin hadsiz fertlerinden bir tek ferdin organları, cihazları, duyguları o derece hassas bir ölçüyle birbiriyle bağlantılı ve dengededir. Ki o uygunluk, o denge, çok açık derecede bir Sâni-i Adl ve Hakîmi (her şeyi sanatlı bir şekilde yaratan ve sonsuz adalet sahibi olan, hikmetli iş yapan Allah) gösteriyor.
Ve özellikle her bir hayvanın bedenindeki hücrelerin ve kan akım yerlerinin ve kandaki alyuvarlar ve akyuvarların ve o küre şeklindeki atomların o derece ince ve hassas ve harika dengeleri vardır.
Açıklıkla ispat eder ki, her şeyin dizgini elinde ve her şeyin anahtarı yanında ve bir şey bir şeye engel olmuyor. bütün eşyayı bir tek şey gibi kolayca idare eden birtek Hâlık-ı Adl ve Hakîmin (her şeyi adaletle ve hikmetle yaratan Allahın) ölçüsüyle, dengesiyle, kanunuyla, nizamıyla, düzeniyle terbiye ve idare oluyor.
Haşrin büyük mahkemesinde, büyük adalet terazisinde cin ve insanların yapılan işlerinin, amellerinin tartılıp hesaplanmasını akıldan uzak görüp inanmayan, bu dünyada gözüyle gördüğü bu en büyük düzene, dengeye dikkat etse, elbette akıldan uzak görmesi kalmaz.
Ey israflı, iktisatsız, ey haksızlık yapan, adaletsiz, ey kirli, nezafetsiz (temiz olmayan), talihsiz insan! Bütün kâinatın ve bütün varlıkların hareket kuralı, kanunu olan iktisat ve temizlik ve adaleti yapmadığından, bütün varlıklara muhalefetinle, mânevi olarak onların nefretlerine ve hiddetlerine, öfkelerine nail oluyorsun, elde ediyorsun.
Neye dayanıyorsun ki, bütün varlıkları zulmünle, haksızlık ederek, ölçüsüzlüğünle, israfınla, nezafetsizliğinle (temiz olmamakla) kızdırıyorsun?
Evet, Hakîm isminin en büyük yansıması olan bütün kainatta geçerli olan hikmet, iktisat ve israfsızlık üzerinde hareket ediyor, iktisadı emrediyor. (Bu yazının hazırlanmasında Lem’a’lar’dan faydalanılmıştır.)